như nhiều làng nghề đá truyền thống có tiếng ở Việt Nam như
làng đá mỹ nghệ Non Nước, làng đá xanh xứ Thanh Hóa… Ở vùng
đất gắn với di sản văn hóa thế giới Mỹ Sơn có một làng nghề
chế tác đá mỹ nghệ tồn tại hàng chục năm nay, được du khách
biết đến, đó là làng đá mỹ nghệ Mỹ Sơn.
Làng nằm trên con đường vào Khu di tích Mỹ Sơn, nhưng không
tập trung mà phân tán thành những cơ sở, hộ gia đình. Làng
không nổi tiếng và ít được nhắc đến bởi sản phẩm đá tạo ra
đa phần được xuất khẩu và tiêu thụ ở trên thị trường mà ít
được trưng bày, giới thiệu. Đối với nhiều người trong làng
cũng vậy, họ thấy còn thiếu một cái gì đó để làng nghề tồn
tại và phát triển. Làng có 3 cơ sở sản xuất đá và vài cơ sở
nhỏ chế tác đá. Nhưng đã hình thành làng, bởi ở đây nghề làm
đá đã thu hút một lượng lớn lao động trong làng, đá chế tác
được khai thác từ ngay chính trên vùng đất này. Nhiều sản
phẩm làm ra từ làng nghề đã có chổ đứng trên thị trường đá
mỹ nghệ và được biết với cái tên đá mỹ nghệ Mỹ Sơn. Và đặc
biệt, đối với nhiều du khách trong chuyến hình trình tham
quan Mỹ Sơn, làng đá Mỹ Sơn đã trở nên là điểm đến thú vị và
hấp dẫn.
Đá dùng trong chế tác là loại đá sa thạch (hay còn gọi là đá
cát kết) được khai thác từ làng. Tại Khu di tích Mỹ Sơn, đá
sa thạch được dùng rất nhiều trong kiến trúc điêu khắc.
Trong kết cấu tháp như lanh tô, trụ áp tường, và được dùng
chủ yếu trong phù điêu tạc tượng. Đặc biệt do tính năng mềm,
dễ gọt đẽo, có những đặc tính như phù hợp với tạo hình, có
màu sắc riêng, độ nét… nên nhiều kiến trúc đền tháp Mỹ Sơn
đã dùng đá sa thạch trong trang trí như dùng trang trí tai
lữa, chóp tháp, bia ký… Trong đó, kiến trúc B1 Mỹ Sơn được
xây dựng chủ yếu bằng loại đá này. Theo các nhà nghiên cứu
Chămpa, người Chăm đã khai thác đá từ các vùng lân cận phục
vụ cho việc xây dựng tại Mỹ Sơn. Đá lấy từ dưới lòng đất, có
lẽ vì thế có được độ mềm, nên khâu chế tác thuận lợi. Nhiều
cơ sở như cơ sở sản xuất đá Chín Nguyện, Thăng Hoa… chế tác
đá chủ yếu phục vụ cho thi trường xây dựng nên đá được cắt
mỏng thành sản phẩm dùng trong trang trí nhà cửa, sân vườn.
Trong khi đó nhiều nơi trong làng, các cơ sở nhỏ lại chọn
cách làm ra thành sản phẩm mỹ nghệ với những tác phẩm nghệ
thuật độc đáo.
Theo thời gian, thị hiếu thẩm mỹ từ thị trường ngày càng cao,
đá Mỹ Sơn đã không còn dành cho xây dựng, nhiều cơ sở đã
nâng thành cơ sở đá mỹ nghệ như cơ sở điêu khắc đá Chămpa,
cơ sở sản xuất của anh Phạm Ngọc Xuân… Sản phẩm làm ra
được người làng đem ký gởi ở các điểm du lịch và trưng bày
tại chổ hay bán cho du khách tham quan. Dạo quanh các cơ sở
đá như cơ sở điêu khắc đá Chămpa (cạnh khu di tích Mỹ Sơn)
các sản phẩm đa phần được tạo hình theo nghệ thuật Chămpa.
Đó là những vũ nữ Apsara, những phù điêu, linh vật, tượng
thờ… Hay trại đá của anh Phạm Ngọc Xuân nằm bên đường vào
Khu di tích Mỹ Sơn. Một người con của làng, dù bị câm điếc
bẩm sinh nhưng chính từ tình yêu và sự đam mê nghệ thuật
Chămpa (Mỹ Sơn) đã cho anh những cảm nhận để qua đôi tay tài
hoa đã cho ra đời những tác phẩm nghệ thuật độc đáo.
Một ngày, được sống giữa làng nghề, để cảm nhận hơn về làng,
và để nghe trong âm vang tiếng vọng của đá, còn đó những ước
mơ của người làng về một làng nghề đang trên đường tìm
thương hiệu cho mình./.
